Reform ve Yenileşme Sürecinde Darülfünun’dan İstanbul Üniversitesine: Malche Raporu ve Alman Akademisyenler

-Arşiv Belgeleri

Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)

İ.MMS, 200/15.

İ.MMS, 200/29.

İ.MMS, 200/34.

İ.MMS, 201/1.

Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)

-888-7 /04.08.1945.

-73-18/9.11.1946.

-108-25 /28.05.1955.

-11-18/17.02.1975.

-64-9/27.07.1936.

-72-17/03.09.1956.

-641-14 /19.11.1942.

-54-16, 08.07.1943.

- Kitaplar ve Tetkik Eserler

AKDAĞ, Ömer, “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Eğitim Alanında Yabancı Uzman İstihdamı (1923-40)”, Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 1 Sayı: 1, 2008, ss. 45-77.

AKYÜZ, Yahya, Türk Eğitim Tarihi M.Ö. 1000 – M.S. 2011, Pegem Akademi, Ankara, 2011.

ARSLAN, Ali, “Darülfünun’dan Üniversite’ye”, Haz. PARLAK, Murat Alper, Cumhuriyet Dönemi Eğitim Politikaları Sempozyumu, ATAM Yayınları, Ankara 2005, ss. 201-251.

ASAF, Burhan, “Arkada Kalan Darülfünun”, Kadro, Cilt: 1, Sayı: 8, 1932, ss. 47-48.

ATAÜNAL, Aydoğan, Türkiye'de Yükseköğretim (1923-1998): Yasal Düzenlemeler ve Değerlendirmeler, Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara 1998.

ATEŞ, Toktamış, Üniversitelerimiz ve Demokrasi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2007.

BALTACIOĞLU, Ismayıl Hakkı, Hayatım, Globus Dünya Basınevi, İstanbul 1998.

BAŞGÖZ, İlhan, Türkiye’nin Eğitim Çıkmazı ve Atatürk: Sorunlar-Çözüm Aramaları- Uygulamalar, Kültür Bakanlığı, Ankara 1995.

BERKEM, Ali Rıza, İstanbul Üniversitesi 64 Yaşında: Darülfünun'dan Bugüne Üniversiteler, İstanbul Üniversitesi, İstanbul 1997.

CİHAN, Ahmet, Osmanlı’da Eğitim, 3F Yayınevi, İstanbul 2007.

DEMİRTAŞ, Bahattin, “Atatürk Döneminde Eğitim Alanında Yaşanan Gelişmeler”, Gazi Akademik Bakış Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 2, 2008, ss. 155-176.

DEWEY John, Türkiye Maarifi Hakkında Rapor, Devlet Basımevi, İstanbul 1939.

DÖLEN, Emre, “II. Meşrutiyet Döneminde Darülfünun”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, Cilt: 10, Sayı: 1, 2008, ss. 1-46.

DÖLEN, Emre, Türkiye Üniversite Tarihi 1, Osmanlı Döneminde Darülfünun 1863-1922, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2009.

DÖLEN, Emre, Türkiye Üniversite Tarihi 2, Cumhuriyet Döneminde Osmanlı Darülfünunu 1922-1933, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2009.

DÖLEN, Emre, Türkiye Üniversite Tarihi 3, Darülfünun’dan Üniversite’ye Geçiş: Tasfiye ve Yeni Kadrolar, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2009.

DÖLEN, Emre, Türkiye Üniversite Tarihi 4, İstanbul Üniversitesi 1933-1946, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2009.

ERICHSEN, Regine, “1933-1944 Arasında Alman Bilim İnsanları: Türk Bilimine Katkıları ve Politik Koşulların Etkileri”, Türkiye’de Üniversite Anlayışının Gelişimi (1861-1961), Der. Namık Kemal Aras, Emre Dölen ve Osman Bahadır, Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, İstanbul 2007.

ERTAN, Temuçin Faik, Başlangıcından Günümüze Türkiye Cumhuriyet Tarihi, Siyasal Yayın Dağıtım, Ankara 2020.

GÜNERGUN, Feza ve ATA Kaan, “İstanbul Üniversitesi’nde Fen Bilimlerinde Araştırmanın Kurumsallaşması: 1933 Reformu’nu İzleyen Otuz Yıl İçinde Yapılan Doktoralar”, Türkiye’de Üniversite Anlayışının Gelişimi (1861-1961), Der. Namık Kemal Aras, Emre Dölen ve Osman Bahadır, Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, İstanbul 2007.

HIRSCH, Ernst E., Anılarım: Kayzer Dönemi Weimar Cumhuriyeti Atatürk Ülkesi, Çev. Fatma Suphi, TÜBİTAK Yayınları, Ankara 1997.

HIRSCH, Ernst E., Dünya Üniversiteleri ve Türkiye’de Üniversitelerin Gelişmesi, Ankara Üniversitesi Yayınları, C. 1, Ankara 1950.

IRMAK, Sadi, “Atatürk’ü Anarken”, Atatürk Araştırma Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 1, 1984, ss. 164-166.

İHSANOĞLU, Ekmeleddin, “Darülfünunun Tarihçesine Giriş”, Belleten, Cilt: 54, Sayı: 210, 1990, ss. 699-738.

İHSANOĞLU, Ekmeleddin, Fenler Evi Darülfünun Müslüman Dünyasının İlk Modern Üniversitesi, Doğan Kitap, İstanbul 2021.

İHSANOĞLU, Ekmeleddin., “Darülfünun”, TDV İA, C. 8, İstanbul 1993, ss. 521-525.

KAZANCIGİL, Aykut, ORTAYLI İlber ve TANYELİ Uğur, “Niye Geldiler, Niye Gittiler? Kimse Anlamadı”, Cogito, Sayı: 23, İstanbul 2000, ss. 119-132.

KOCATÜRK, Utkan, “Atatürk’ün Üniversite Reformu ile İlgili Notları”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt:1, Sayı: 1, 1984, ss. 3-95.

MALCHE, Albert, İstanbul Üniversitesi Hakkında Rapor, Devlet Basımevi, İstanbul 1939.

ORTAYLI, İlber, Gelenekten Geleceğe, Ufuk Kitapları, İstanbul 2002.

ÖZDEMİR, Hikmet, Ulusun Direnişinde Üniversitenin Rolü, Kocaeli Üniversitesi Yayınları, Kocaeli 2003.

SARAY, Mehmet, İstanbul Üniversitesi Tarihi (1453 – 1993), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1996.

TEKELİ, İlhan ve İLKİN Selim, Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1993.

TEKELİ, İlhan, “Cumhuriyet Öncesinde Üniversite Kavramının Ortaya Çıkışı ve Gerçekleştirilmesinde Alınan Yol”, Türkiye’de Üniversite Anlayışının Gelişimi (1861-1961), Der. Namık Kemal Aras, Emre Dölen ve Osman Bahadır, Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, İstanbul 2007.

TİMUR, Taner, Toplumsal Değişme ve Üniversiteler, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara 2000.

TİMUR, Taner, Türk Üniversitesinin Doğuşu İstanbul Üniversitesi: Medreseden Darülfünuna, Cumhuriyetin İlk Yıllarından Günümüze Dil, Kültür, Eğitim, Der. GÜNGÖR, Nazife, Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi Basımevi, Ankara 2007.

TÜRKOĞLU, Özgür, “Darülfünun’dan İstanbul Üniversitesine Osmanlı’da İlk Üniversitenin Tarihçesi” İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 12, 2023, ss. 1745-1767.

WİDMANN, Horst, Atatürk ve Üniversite Reformu, Çev. Aykut Kazancıgil ve Serpil Bozkurt, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2000.

YALÇIN, Kemal, Haymatlos Dünya Bizim Vatanımız, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2011.

YELKENCİ, Ömer Faruk, Türk Modernleşmesi ve II. Abdülhamid’in Eğitim Hamlesi, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2010.

- İnternet Kaynakları

DİRİCAN, Murat, “Türkiye’de Kimyanın Başöğretmeni Ali Rıza Berkem”, Bilim ve Teknik, Sayı: 366, Mayıs 1998, ss. 72. https://edergi.tubitak.gov.tr/edergi/yazi.pdf;jsessionid=fA9uUwcHoeQV1RRHMmqXMIpc?dergiKodu=4&cilt=31&sayi=366&sayfa=68&yaziid=10635, [Erişim Tarihi: 25 Ocak 2025.]

YENEL, Ünal, “Maarif Vekâleti”, Atatürk Ansiklopedisi, https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/maarif-vekaleti/, [Erişim Tarihi: 28.06.2024.]

- Resmi Kaynaklar

TBMM Zabıt Ceridesi, Devre 2, Cilt 13/1.

TBMM Zabıtları, Devre 4, Cilt 15.

Resmi Gazete, İstanbul Darülfünununun İlgasına Ve Maarif Vekâletince Yeni Bir Üniversite Kurulmasına Dair Kanun, 6 Haziran 1933, Sayı: 2420.

- Süreli Yayınlar

Akşam, Türk Vatandaşlığına Kabul Edilen Bir Ecnebi Profesörü, 6 Aralık 1946.

Cumhuriyet, İsviçre’li Profesör Geldi, 17 Kanunisani 1932.

Cumhuriyet, Prof. Malş Dün Ankara’ya Gitti, 19 Kanunisani 1932.

Cumhuriyet, Darülfünun Üniversite İsmini Alacak, 3 Mart 1933.

Cumhuriyet, Tarih Kongresi Dün Çok Hararetli Oldu, 8 Temmuz 1932.

Cumhuriyet, Üniversitede Son Vaziyet, 14 Ağustos 1933.

Cumhuriyet Gazetesi, Darülfünun Islaha Muhtaç Mı? , 18 Ağustos 1932.

Hâkimiyet-i Milliye, Tarih Kongresinde, 8 Temmuz 1932.

Hâkimiyet-i Milliye, Reisicumhur Hazretleri, 3 Temmuz 1933.

Meslek Gazetesi, Sayı:14, 17 Mart 1925.

Milliyet, Gazi Hz. Darülfünunda, 3 Temmuz 1933.

Milliyet, Türkiye’de İlim İnkılabı Bugün Başladı, 1 Ağustos 1933.

Ulus, Üniversitede Serbest Konferanslar, 18 Sonteşrin 1935

Vakit, İstanbul Darülfününu’nun Eksikleri Nedir, 2 Haziran 1932.

Vakit, Reşid Galip Bey Vekâletten Çekildi, 14 Ağustos 1933 ve 15 Ağustos 1933.

EKLER

EK-1:

Atatürk’ün Malche Raporuna Dair Aldığı Notlar

“Notlardan sonra esaslı not”

Prof. Malche'nin raporu baştan nihayete kadar okunduktan sonra dikkat ve tespit olunması Iazımgelen noktalar şunlardır:

ı- Herhangi bir Türk münevver inkılâpçısı lütfen Darülfünuna ve Darülfünun zihniyetiyle yani Türkiye Cumhuriyeti'nde bir kültür programı yapmak düşüncesiyle kafasını yorduğu zaman derakap bulup tespit edeceği gayet bariz noktalardır.

Şimdiye kadar bu nokta-i nazarlardan şüphesiz davetlimiz Prof. Malche'ın söylediğinden daha çok esaslı olarak beyan-ı mütalaa ettiklerinin şahidi olduğumuzu inkâr edemeyiz. Fakat mütalaa sahibi vatandaşlar, kendilerini salahiyettar kılınmamış tasavvur ettiklerinden dolayı nokta-i nazarlarında musir görünmemişlerdir. Hâlbuki büyük âlim sıfatıyla ve şüphesiz bir fedakârlık mukabilinde davet ve tavzif edilmiş olan mumaileyh Profesör dahi kendinden nas ve ayet talep edenlere davası sahih ve iddiası musip [isabetli] olduğuna dair tek bir kelime söylememektedir. Bu adam yüksek milli bir ilim müessesesine temas ediyor ve bütün ifadeleri yalnız bu temasını izaha çalışır mahiyettedir. Yoksa müessesenin maddi hiç ve bilhassa manevi daha hiç takdirkâr olamadığını söylemekten çekinmiyor. Profesörü bu ifadesiyle teçhil [cahil sayma] edecek değiliz; bilakis takdir ederiz. Takdir ederiz çünkü bu adam bütün nezaketini kullanarak diyor ki: Ben sizi anlamadım ki, ben sizi anlayamıyorum ki ne yapmak istediğiniz hakkında sizinle, Türklükle mütenasip yüksek üniversiteyi nasıl kurmak istediğinizde fikr-i mahsusum yoktur.

Yalnız çok güzel bir azimet noktasını farkında olmaksızın bu yabancı adam, bizim dahi bunun farıkı [farkında] olacağımızı zannetmeksizin, bize ifşa etmektedir. Bu adam raporunun 59. sayfasında aynen şöyle diyor: "Hakikat"lere istinat etmek lazımdır. Bu memlekette­ ki (Türkiye) vaziyetin icabatı ve ihtiyacatı meçhulümüz değildir. İstanbul Darülfünunu gibi bir darülfünunda, Türkiye gibi baştanbaşa yeniden teşekkül eden bir memlekette bu icabat ve ihtiyacat her taraftan fazla ilmi alakayı celp etmelidir. Türkiye'nin jeolojisi, tabii ve iktisadi coğrafyası, iklimi, çiçekleri ve nebatları, kara ve deniz hayvanları, antropolojisi (sekenesi), mazisi (kablet­ tarihi), tarihi, sanayii, kültürü, yani suret-i umumiyetle her şeyi. Bütün bu şeyler Türkiye'nin Darülfünununun tekmil kürsüleriyle alakadardır. Her şeydir".

Kürsüler bundan başka şeylerle iştigal ediyorlarsa ne yazık, ne ayıp, ne utanmazlıktır.

"İnsaniyetin umumi fikri sermayesine, Türkiye'nin verebile­ ceği ve vermekle mükellef olduğu" şeyler ne büyüktür. "Şarki Avrupa ile Anadolu'daki büyük medeniyetler, burada (Türkiye) değilse nerede tetebbu edilecektir?"

"Türk sanatı tarihi" bütün insaniyet için tetkik sahasını burada bulamayacaksa bu sanat aşıkları hangi çöllere saldıracaktır.”

İşte bize rapor veren Profesör, yalnız ve yalnız bu noktalarda yüksekliğini ve büyüklüğünü göstermekle bizim sevgimizi kazanmıştır. Ancak bizim şu veya bu yoldan sevgimizi kazanmış olmak, bizim yüksek sevgilerimiz ki bizim milli mefkûremizdir [ülkü], onun bizce kavuşulur basit hedeflerden olduğunu temin etmiş olduğunu zannetmek hata olur. Bundan şunu çıkarmak ve arkadaşlarımın dikkat nazarına vaz'etmek isterim: Biz Türkler, bilhassa bu yüksek Türk İnkılabını yapmış olanlar bilmelidirler ki: Bizi layık olduğumuz seviyeye çıkarmakta herhangi bir yabancı ilim, yabancı dahi, dahi olsa muktedir olamayacaktır. Düştüğümüz uçurumdan bizi kurtaracak, âlemin en yüksek tabakalı sahasına çıkaracak, yine bu uçurumdan çıkıp yükselmesini bilenler olacaktır. Bu adamlar, bu uçurumdan kendini ve milletini kurtarmış olanlar, medeniyet dünyasında yüksek gibi görünen her adamın huzurundan, tetkiklerinden, fikir ve mütalaasından istifade etmekte daima isabet-i telakki olunacaktır; fakat bu noktadaki isabeti, kendisinin mensup olduğu memleket ve milleti hakkında karar vermesi için asla isabet-i telakki olamayacaktır. Burada ihtiyat kaydını gözden uzaklaştırmayacaktır.

Okuduğumuz rapor bir bakıma göre güya Türkiye'de bir ali tahsil müessesesi kurmak için nasihatleri ihtiva ediyor; hâlbuki hakikatte bütün Türkiye'de bir kültür programının ne olmasına, nasıl olmasına işarettir. O halde bizim için İstanbul Darülfünununu ne yapalım diye bir mesele mevcut değildir. Bizim için, bütün Türkiye'de nasıl bir kültür planı yapalım? Mesele budur. İşte biz, yalnız ve ancak biz, bu mu'dil [acil] mesele karşısındayız ve onu behemehâl [kesin bir şekilde] halletmek mecburiyetindeyiz. Bu mesele vazıh surette hallolmadıkça İstanbul Darülfünununun ıslahından bahsetmek ayıptır, abestir, bimanadır. Şimdi bu son ve mühim mesele ile iştigal ve onu intaç [sonuçlandırma] mecburiyetinde bulunan Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti, bütün medeni âlemdeki fikr-i ilmi mektep faaliyetleri hakkında en son ve yeni ihtisaslardan istifade lüzumuna kani ise ve bunu yüksek asrı tekemmüllere karşı bir mecburiyet halinde mütalaa ediyorsa -ki bence böyledir- o halde bu rapor sahibi olan profesörü, fakat yalnız bunu değil, Almanya’nın, İngiltere’nin, Amerika'nın ilim âleminde yüksekliği tanınmış profesörlerini Türkiye Cumhuriyeti'nin idare merkezi olan Ankara'ya davet etmek ve onları orada toplamak için hiçbir fedakârlıktan çekinmez.

Esas nokta-i nazarlar Ankaralı olsun. Davet olunan ilimler bu yüksek milli nokta-i nazarı mutlaka takviye edeceklerdir. İşte ondan sonra yukarda bilmünasebe bahsettiğimiz kültür programı tespit olmuş bulunacaktır. Ondan sonra Darülfünun yahut (Üniversite Türk) dediğimiz zaman derakap [hemen arkasından] Türk ilk mektepleri karşımıza çıkacak. Şüphesiz Türk ilk mektepleri, Türk orta ve lise mektepleri Türk yüksek camiası için, Türk yüksek camiasının istediği evsafta talebe yani muhatap, zekâ, ilim, fen hulasa insanlık kabiliyeti yetiştirdikten sonradır ki Türkiye'nin şurasında burasında ve her yerinde üniversite enstitülerinden bahsolunablir. Görülüyor ki, mesele taştan, topraktan, vazodan bahsolunmakla intaç olunamaz. Vazo denilen kıymetli resimlerle hassas ve kabil-i hitap vatandaş yetiştirmektedir. Yoksa her nevi enstitüler hayvanlar ahırı olur.”

EK-2:

I. Dünya Savaşı Yıllarında Almanya’dan Gelen Hocaların Detaylı Listesi

Doç. Dr. Gustav Fester (1886-1963) (Frankfurt, Main Kimya)

Doç. Dr. Kurt Hoesch (1882-1932) (Berlin/Charlottenburg, Organik Kimya).

Doç. Dr. Walther Penck (1888-1923) (Leipzig Üniversitesi, Jeoloji ve Maadin)

Doç. Dr. Erich Leick (1882-1956) (Greifswald Üniversitesi, Nebatat/ Bitki)

Doç. Dr. Erich Obst (1886-1981) (Hamburg Üniversitesi, Coğrafya)

Doç. Dr. Friedrich Gunther Jacoby (1881-1969) (Greifswald Üniversitesi, Felsefe)

Doç. Dr. Georg Anschütz (1886-1953) (Hamburg Üniversitesi, Fenn-i Terbiye/Pedagoji ve İlm-i Rûh-ı Tecrübî/ Psikoloji )

Prof. Dr. Gotthelf Bergsträsser (1886-1933) (Leipzig Üniversitesi, Mukayeseli Elsine-i Sâmiye/ Karşılaştırmalı Semitik Diller)

Prof. Dr. Friedrich Wilhelm Carl Giese (1870-1944) (Berlin’de Elsine-i Şarkiyye Mektebi, Türkçe,Ural–Altay Lisanları Müderrisi).

Prof. Dr. Carl Ferdinand Friedrich Lehmann–Haupt (1861-1938) (Berlin Üniversitesi, Tarih-i Akvam-ı Kadîme/ Kadim Milletlerin Tarihi)

Prof. Dr. Walther Schönborn (1883-1956) (Tübingen Üniversitesi, Hukuk-ı Amme/ Devlet Hukuku)

Doç. Dr. Fritz Arndt (1885-1968)(Breslau Üniversitesi Kimya-yı Gayr-ı Uzvî/ İnorganik Kimya)

Prof. Dr. Boris Zarnik (1883-1945) (Würzburg Üniversitesi, İlm-i Hayvanat/ Zooloji)

Ass. Dr. Anton Fleck (1884-1969) (Kiel Üniversitesi, İlm-i Malî/ Maliye )

Prof. Dr. Friedrich Hoffman (1880-1963) (Hannover Üniversitesi, İktisat)

Eski Başkonsolos Dr. Johannes Heinrich Mordtmann (1852-1932) (Usûl-i Tarih/ Tarih İlminin Usulü)

İstanbul Başkonsolosluğu Baştercümanı Dr. Erich Nord (1881-1935) (Hukuk-ı Medenisi/ Medeni Hukuk Müderrisi).

Dr. Eckhard Unger (1884-1966) (Eski paralar uzmanı)