Osmanlı Devleti’nin Son Yıllarında Kudüs ve Çevresinde Tıbbi Misyonerlik
DOI:
https://doi.org/10.5281/zenodo.15749847Anahtar Kelimeler:
Kudüs, Filistin, Tıbbi Misyonerlik, Sağlık, Osmanlı DevletiÖzet
Misyonerlik anlayışındaki gelişim ve metotlar, sosyal ve tarihi koşullar altında değişkenliğe uğramıştır. Bu değişkenlikteki dönüm noktaları; farklı kültürlerle karşılaşma, siyasi münasebetlerin niteliği, modernizmin getirdiği yeni dengeler ve dini tebliğ gibi fraksiyonlar altında şekillenmiştir. Ayrıca misyonerlerin yöneldiği kitlelerin toplumsal yapıları da faaliyet alanlarını oluşturmeda oldukça belirleyici olmuştur. Bu noktada tıbbi misyonerlik olgusu, misyonerlik faaliyetlerine eklemlenerek ayrı bir dal olarak ortaya çıkmıştır. Çok dilli, dinli ve etnik yapısı misyonerler için uygun bir coğrafya olan Kudüs ve çevresi de tıbbi misyonerlik faaliyetlerinin yoğun olarak görüldüğü bir yer olmuştur. Özellikle XIX. yüzyıldan sonra misyonerlik faaliyeti yürüten devletlerin bir rekabet ve nüfuz alanı oluşturmaya çalıştırdıkları kozmopolit Kudüs; birçok devletin uğrak yeri haline gelmiştir. Bu çalışmada, Osmanlı Devleti’nin son yıllarında Kudüs ve çevresinde faaliyet gösteren tıbbi misyon kuruluşlarının çalışmalarına odaklanılmıştır. Gerek çalışmanın kapsamı gerekse de faaliyet göstergesi bakımından yalnızca American Board, İngiliz ve Alman misyon teşkilatlarının faaliyetleri incelenmiştir. Çalışma, yerli ve yabancı kaynaklar, Osmanlı arşiv belgeleri ve raporlar çerçevesinde ele alınmıştır. Ayrıca çalışmada, tıbbi misyonerlerin nasıl bir coğrafyada çalıştıklarının anlamlandırılabilmesi adına tıbbi misyonerliğin gelişim süreçleri ve özellikleri hakkında bilgi verilmiş akabinde Filistin bölgesinin idari ve sıhhi yapısı üzerine durulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Kudüs, Filistin, Tıbbi Misyonerlik, Sağlık, Osmanlı Devleti.
Referanslar
Bibliyografya
Arşiv Belgeleri
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
BOA, Dâhiliye ve Şifre Kalemi (DH.ŞFR), 64/116.
BOA, Hapishaneler Müdüriyeti (DH.MB.HPS), 74/35; 75/19.
BOA, Dâhiliye Emniyet-i Umum Müdürlüğü 3. Şube (DH.EUM. 3.Şb.) 15/35.
BOA, Hariciye Nezareti İstişare Odası, (HR.HMŞ.İŞO), 136/14.
BOA, Hariciye Nezareti İdare, (HR.İD.), 2022/81.
BOA, İrade Meclis-i Mahsus, (İ.MMS), 188/22.
BOA, Mabeyn-i Hümayun, (İ.MBH.) 2/19.
BOA, Şura-yı Devlet, (ŞD), 2307/9; 2831/11-1.
BOA, Tercüme Odası, (HR.TO), 242/17; 243/7.
BOA, Tahrirat, (HR.TH), 377/121, 275/73.
BOA, Yıldız Esas Evrakı (Y.EE.) 11/25.
Süreli Yayınlar
Takvimi Vekayi, nr.1938, 17 Eylül 1914.
Takvimi Vekayi, nr.2302, 26 Eylül 1915.
Raporlar (Public Health Reports)
PHR, (1896-1970), Vol.16, No.26, 28 Haziran 1901.
PHR, (1896-1970), Vol.28, No.26, 27 Haziran 1913.
PHR, (1896-1970), Vol.29, No.26, 26 Haziran 1914.
PHR, (1896-1970), Vol.29, No.52, 25 Aralık 1914.
PHR, (1896-1970), Vol.30, No.26, 25 Haziran 1915.
PHR, (1896-1970), Vol.30, No.53, 31 Aralık 1915.
PHR, (1896-1970), Vol.31, No.26, 30 Haziran 1916.
PHR, (1896-1970), Vol.31, No.52, 29 Aralık 1916.
PHR, (1896-1970), Vol.32, No.26, 29 Haziran 1917.
Telif ve Tetkik Eserler
ARIĞ SEZER, Ayten, “Dünden Bugüne İstanbul’daki Misyonerlik Faaliyetleri”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, S.15, Y.8, Bahar 2012, s. 105-119.
ARPEE, Leon, The Armenian Awakening, A History of Armenian Church 1820-1860, The University of Chicago Press, Chicago 1909.
ASKER, Ahmet, “İzmir’de “Alman Hastanesi ve Enfeksiyon Hastalıkları Araştırma Enstitüsü” Kurma Çalışmaları (1915-1918)”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XIX/39, 2019 Güz, s. 441-459.
AVCI, Yasemin, Değişim Sürecinde Bir Osmanlı Kenti: Kudüs (1890-1914), Phonex Yayınevi, Ankara 2004.
AVCI, Yasemin, “Jerusalem and Jaffa In the late Ottoman Period: The Congession-Hunting Struggle for Public Works Projects”, In: Late Ottoman Palestine, The Period of Young Turk Rule, (Edited by: Yuval Ben-Bassat and Eyal Ginio), I.B.Tauris, London 2011.
AVCI, Yasemin-ÖZDEMİR YAZICI Ömür, “Osmanlı Devrinin Son Yıllarında Kudüs’ü Yönetmek: Murasarrıf Azmi Bey ve 1916 Tarihli Raporu”, Dr. Kemal Daşçıoğlu’na Vefa Kitabı, (Ed. Mithat Aydın-Süleyman İnan), Ankara 2020.
BARTON, James Levi, Story of the Near East Relief (1915-1930): An Interpretation, Macmillan Company, New York, 1930.
BARTON, James L., Türkiye’de Gündoğumu, Çev. Zekeriya Başkal, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2010.
BOROWY, Irıs-DAVIDOVITCH, Nadav, “Introduction: Health in Palestine, 1850-2000”, In: Health in Palestine and the Middle Eastern Context, Dynamis 2005, 25, p. 315-327.
BOURMAUD, Philippe, “Public Space and Private Spheres: The Foundation of St. Luke’s Hospital of Nablus By the CMS (1891-1901)”, (Ed. Heleen Murre-Van den Berg), In: New Faith in Ancient Lands, Studies in Christian Mission, Vol.32, 2006, p. 133-150.
BRİGGS, Emilie G., “The Restoration of the Order of Deaconesses”, The Biblical Word, Vol.41, No.6, The University of Chicago Press, Jun.,1913, p. 382-390.
ÇATALBAŞ, Resul, “Anglikan (İngiliz) Kilisesi Misyonerliği ve Osmanlı-İngiliz İlişkilerine Etkileri”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.25, Ocak-Haziran 2011, s. 163-180.
ÇAVDAR, Tevfik, Osmanlıların Yarı Sömürge Oluşu, Ant Yayınları, İstanbul 1970.
ÇİÇEK, Kemal, “Türk-Ermeni İlişkileri ve Tehcir”, (Ed. Mustafa Çalık), Ermeni Soykırımı İddiaları, Yanlış Hesap Talat’tan Dönünce, Cedit Neşriyat, Ankara 2006, s. 135-178.
DAVIDOVITCH, Nadav-GREENBERG, Zalman, “Public Helath, Culture, and Colonial Medicine: Smallpox and Variolation in Palestine During the British Mandate”, Public Health Reports, Vol. 122, Issue 3, 2007, p. 398-406.
DOĞAN, Mehmet Ali, “From New England into New Lands: The Beginning of a Long Story”, (Ed. Mehmet Ali Doğan- Heather J. Sharkey), In: American Missionaries and the Middle East: Foundational Encounters, The University of Utah Press, Michigan, 2011, p. 3-32.
DWIGHT, H.G.O., “Translation of the Fermân Granted by Sultân ‘Abd-Ul-Mejeed to His Protestant Subjects”, Journal of the American Oriental Society, Vol.4, 1854, p. 443-444.
EKİNCİ Abdullah-ASOĞLU, İsmail, “Osmanlı Arşiv Vesikalarına Göre Misyoner Hekimler ve Urfa’daki Faaliyetleri”, Şehir ve İrfan, 2017/5, s. 106-119.
FERWERDA, Frank Fokke, “1819-1919 Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nda Misyoner Seyyahlar, Biyografi-Bibliyografya Notları I”, Kebikeç, S.11, 2001, s. 345-359.
FURAS, Yoni, “What Did the Ottomans ever do for us? Modern Medicine and Administration in Late Ottoman Jerusalem”, (Ed. Yuval Ben Bassat and Johann Büssow), In: From the Household to the Wider World, Tübingen University Press, Tübingen 2023, p. 243-263.
GELVİN, James L., Modern Ortadoğu Tarihi 1453-2015, Timaş Yayınları, İstanbul 2019.
GÜL, Mustafa F., “Osmanlı Devleti’nde Kapitülasyonların Kaldırılması Sonrasında Halkın Tepkilerine Dair Bazı Tespitler”, USBAD Uluslararası Sosyal Bilimler Akademi Dergisi, Y.3, S.5, Nisan 2021, s. 732-754.
GÜNAY, Tuncer, Misyoner Örgütleri ve Misyoner Faaliyetleri, Ankara Ticaret Odası Yayınları, Ankara 2004.
GÜNDÜZ, Şinasi-AYDIN, Mahmut, Misyonerlik-Hristiyan Misyonerler, Yöntemleri ve Türkiye’ye Yönelik Faaliyetleri, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2002.
GÜNGÖR, Eol, Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri, (Yay.Haz. Murat Emre Şahin), Hisar Kültür Gönüllüleri Yayınları, İstanbul 2003.
GÜMÜŞ, Musa, “Kudüs-i Şerif’ten Şam-ı Şerif’e Kolera ile Mücadele 1902-1903: Bir Raporun Anlattıkları”, Yeni Fikir, Y.9, S.21, 2018, s. 115-132.
GÜRAN, Tevfik, “1897 Tarihli İlk İstatistik Yıllığı”, Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik, (Der. Halil İnalcık-Şevket Pamuk), T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları, Ankara 2000, s. 165-179.
HARDIMAN, David, “Introduction”, in Healing Bodies Saving Souls, Medical Missions in Asia and Africa, (Ed.) David Hardiman, Clio Media, Vol.80, New York 2006, p. 1-53.
HAYTOĞLU, Ercan, “Amerikan Misyonerlerinin Anadolu Topraklarındaki Sağlık Faaliyetleri ve Ermeniler”, Yeni Türkiye, Ermeni Meselesi Özel Sayısı II, Y.20, S.61, Eylül-Aralık 2014, s. 1519-1534.
KARAKÖSE, Hasan, “Osmanlı Devleti’nin Filistin’de Sağlık Hizmetleri (Tanzimat’tan Birinci Dünya Savaşı’nın Sonuna Kadar)”, Uluslararası Yunus Emre Sosyal Bilimler Dergisi, 10, 2024, s. 30-41.
KARPAT, Kemal H., Osmanlı Nüfusu 1830-1914, Timaş Yayınları, İstanbul 2010.
KILIÇAĞI, Ohannes, “Abdülhamid Misyonerleri Neden Sevmiyordu?”, Toplumsal Tarih, S.154, 2006, s. 62-69.
KESKİNKILIÇ, Erdoğan, “Biblelands Arşivi ve Osmanlı Topraklarında İngiliz Misyoner Evengelist Faaliyetleri”, Akademik Araştırmalar Dergisi, S.37, 2008, s. 102-120.
KOCABAŞOĞLU, Uygur, Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki Amerika, 19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Amerikan Misyoner Okulları, Arba Yayınları, İstanbul 1989.
KÖSE, Feyza Betül, “Osmanlı Dönemi Kudus’ünde İdari ve Sosyal Yapı”, Ardahan Üniversitesi İnsani ve Edebiyat Fakültesi Belgü Dergisi, S.1, 2015, s. 161-199.
KRIKORIAN, K.S.-STUART, G., “Anti-Variolous Measures in Palestine”, Annals of Tropical Medicine&Parasitology, Vol.24, Issue 4, 1930, p. 527-544.
MCTAGUE, John J., British Policy in Palestine, 1917-1922, University Press of America, Lanham 1983.
MUTLU, Şamil, Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları, Gökkubbe Yayınları, İstanbul 2005.
ORTAYLI, İlber, İkinci Abdülhamit Döneminde Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfuzu, AÜ Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1981.
ORTAYLI, İlber, Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfuzu, Kaynak Yayınları, İstanbul 1983.
Osmanlı Devleti’nin İlk İstatistik Yıllığı 1897, C.5, T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları, Ankara 1997.
Osmanlı’da İki Amerikalı Misyoner: Levi Parsons ve Pliny Fisk’in Anadolu ve Kudüs Seyahat Raporları (1819-1825), (Haz. Ayşe Aksu), Dergah Yayınları, İstanbul 2015.
ÖNEY, Celal, “Misyoner Örgütlerin Rekabet Sahnesi Filistin”, Tarih Okulu Dergisi, Y.6, S.XV, 2013, s. 331-354.
ÖNEY, Celal, “Filistin’de Prusya ve Alman Misyonerlik Faaliyetleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Osmanlıdan Günümüze Filistin Sempozyumu, (Ankara 28-29 Kasım 2013) C.I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014, s.261-286.
ÖNEY, Celal, 19. Yüzyılın İkinci Yarısından Günümüze Suriye, Lübnan ve Filistin Üçgeninde Protestan Misyonların Nüfuz Mücadelesi, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Şanlıurfa 2016.
ÖNEY, Celal, “Arabistan Protestan Misyonunu Gelişiminde Kadın Misyonerlerin Rolü”, Tarih ve Gelecek Dergisi, C.3, S.2, Ağustos 2017, s. 75-106.
ÖZDEMİR, Hikmet, Salgın Hastalıklardan Ölümler 1914-1918, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2005.
PERY, Yaron-LEV, Efraim, “The Medical Activities of the London Jews’ Society in Nineteenth-Centruy Palestine”, Medical History, 47, 2003, p. 71-79.
RABIA, Aref Abu, “Bedouin Health Services in Mandated Palestine”, Middle Eastern Studies, Vol.41, No.3, May 2005, p.421-429.
SCHWAKE, Norbet, “Hospitals and European Colonial Policy in the 19 and Early 20. Centuries”, (Ed. Manfred Waserman and Samuel S. Kottek), In: Health and Disease in the Holy Land: Studies in the History and Sociology of Medicine from Ancient Times to the Present, NY:Edwin Mellen Press, Lewiston 1966, p. 232-262.
SEZER, Ayten, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e; Misyonerlerin Türkiye’deki Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C.16, Özel Sayı, 1999, s. 169-183.
SHEPHERD, Naomi, Ploughing Sand: British Rule in Palestine 1917–1948, New Brunswick, Rutgers University Press, New Jersey 1999.
SHERBOK-Dan Cohn, Introduction to Zionism and Israel, From Ideology to History, Continuum International Publishing Group, New York 2012.
STOCK, Eugene, History of Church Missionary Society, Church Missionary Society Press, London 1916.
STRONG, William E., The Story of American Board, The Pilgrim Press, Boston 1910.
STUART, G.-KRİKORİAN, K.S., “Anti-Variolous Measures in Palestine”, Annals of Tropical Medicine&Parasitology, Vol.24, Issue 4, 1930, p. 527-544.
ŞAHİN, Gürsoy, “Manastır Şehrinde Amerikalaı Protestan Misyonerler ve Faaliyetleri (1873-1913)”, Balkan Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, C.8, S.1, 2019, s. 141-186.
ŞİMŞEK, Muttalip, “Alman Misyonerliğinin Yakın Doğu’daki En Büyük Müessesesi: Suriye Yetimhanesi (1860-1917)”, Belleten, C.LXXXII, S.293, Nisan 2018, s. 325-357.
ŞİMŞEK, Muttalip, Muttalip Şimşek, “Kaıserswerther Diyakonezleri’nin Kudüs’teki Faaliyetleri ve Talitha Kumi Okulu”, Beytülmakdis Araştırmaları Dergisi, 19(3), 2019, s. 267-292.
ŞİŞMAN, Adnan, XX. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Devletinde Yabancı Devletlerin Kültürel ve Sosyal Müesseseleri, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2006.
ŞİŞMAN, Adnan, “Misyonerlik ve Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Kurulan Yabancı Sosyal ve Kültürel Müesseseler”, Türkler, C.14, (Ed. Hasan Celal Güzel vd.) Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2014, s. 173-180.
TAŞKIN, Faruk, “Amerikan Board Misyonerlerinin Türkiye’deki Sağlık Faaliyetleri (1833-1923)”, Avrasya İncelemeleri Dergisi, VI/2, 2017, s. 149-176.
TESSLER, Mark, A History of the Israeli-Palestinian Conflict, Bloomington and Indianapolis, Indiana University Press, 1994.
TOZLU, Necmettin, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Misyoner Okulları”, Osmanlı, C.5, (Ed.) Güler Eren, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s.329-339.
TUĞRUL, Abdülmecit, Amerikan Yakın Doğu Yardım Heyeti ve Türkiye’deki Faaliyetleri (1915-1930), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2022.
TURAN, Ömer, “Osmanlı’nın Son Döneminde Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Amerikan ve Alman Misyonerlik Faaliyetleri ve Rekabeti”, (Ed. Ramazan Çalık vd.) I. Uluslararası Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Türk Alman İlişkileri Sempozyumu, C.I, Konya Valiliği Yayınları, Konya 2010, s. 478-504.
UÇAR, Ahmet, “American Board ve Osmanlı Ülkesindeki Tıbbi Faaliyetleri”, (Ed. İbrahim Başağaoğlu vd.) Osmanlı’da Salgın Hastalıklarla Mücadele, Çamlıca Yayınları, İstanbul 2015, s. 165-195.
YETKİNER, Cemal, “İstanbul’da Bir Cemaatin Doğuşu: William Goodell ve Amerikan Protestan Misyonu”, Akademik Orta Doğu, C.3, S.1, 2008, s. 133-164.
YILDIRIM, Nuran, İstanbul’un Sağlık Tarihi, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2010.
YÜCEL, İdris, “Bir Misyonerlik Uygulamasının Teorisi ve Pratiği: Urfa Amerikan Körler Okulu (1902-1914)”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Y.7, S.14, Güz 2011, s. 65-87.
YÜCEL, İdris, Anadolu’da Amerikan Misyonerliği ve Misyon Hastaneleri (1880-1934), TTK Yayınları, Ankara 2017.
WILLIAMS, Petter C., “Healing and Evangelism: The Place of Medicine in Later Victorian Protestant Missionary Thinking”, Studies in Church History, 19, 1982, p. 271-285.
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2025 Ali Tomalı

Bu çalışma Creative Commons Attribution 4.0 International License ile lisanslanmıştır.